Điều tra tỉ lệ trẻ em và vị thanh niên ở miền Bắc có các vấn đề sức khỏe tâm thần

Chƣơng1: CƠ SỞ LÝ LUẬN 1.1. Các khái niệm chung: 1.1.1 Khái niệm Trẻ em Theo công ƣớc về quyền trẻ em của Liên hợp quốc “trẻ em có nghĩa là mọi ngƣời dƣới 18 tuổi trừ khi theo luật có thể áp dụng cho trẻ em, tuổi trƣởng thành đƣợc quy định sớm hơn". Trong trƣờng hợp ở Việt Nam, luật pháp qui định tuổi trƣởng thành là 18 tuổi nên trẻ em đƣợc định nghĩa theo đúng nhƣ khoảng tuổi của công ƣớc quốc tế [38]. 1.1.2. Khái niệm Vị thành niên 1.1.2.1. Khái niệm vị thanh niên Vị thành niên là một khái niệm chƣa đƣợc thống nhất. Trẻ ở tuổi vị thành niên đƣợc xác định là giai đoạn chuyển tiếp và phát triển từ cuối tuổi trẻ em đến bắt đầu tuổi trƣởng thành. Có khá nhiều quan điểm khác nhau về độ tuổi này. Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) lứa tuổi 10 - 19 tuổi là độ tuổi vị thành niên. Thanh niên trẻ là lứa tuổi 19 - 24 tuổi. Chƣơng trình Sức khỏe sinh sản/Sức khỏe tình dục vị thành niên-thanh niên của khối Liên minh châu Âu (EU) và Quỹ Dân số Liên Hiệp Quốc (UNFPA) lấy độ tuổi 15 - 24 tuổi. Tuy nhiên, theo các nhà nghiên cứu Việt Nam, tuổi vị thành niên của trẻ em Việt Nam đƣợc xác định thấp hơn. Nguyễn Thị Mỹ Lộc & cs [7, Trg11] cho rằng tuổi vị thành niên đƣợc xác định từ 10 đến 18 tuổi. Tác giả Đặng Phƣơng Kiệt lại cho rằng, tuổi này này bắt đầu từ 12 đến 18 tuổi [3]. Sở dĩ có sự khác biệt lớn về thời điểm bắt đầu tuổi vị thành niên là do vị thành niên là một khái niệm mang tính xã hội, và mỗi thời đại, mỗi xã hội có yêu cầu và quan niệm khác nhau về sự trƣởng thành của trẻ. Quá trình phát triển của trẻ em ngày nay có những sự thay đổi rất lớn, nguyên nhân là do sự thay đổi của môi trƣờng sống, cũng nhƣ do sự tác động của những tiến bộ khoa học về dinh dƣỡng cũng nhƣ khoa học y tế. Những yếu tố này tác động trực tiếp đến tuổi dậy thì, một mốc 13 trung tâm của vị thành niên do tuổi dậy thì đánh dấu sự trƣờng thành về tính dục của mỗi cá nhân. Nhƣng nhìn chung, dù theo quan điểm nào thì độ tuổi từ 12 đến 16, độ tuổi của các khách thể trong nghiên cứu của chúng tôi, đều rơi vào độ tuổi dậy thì. 1.1.2.2. Các giai đoạn của tuổi vị thành niên: Theo các nhà nghiên cứu, tuổi vị thành niên có thể chia ra làm ba giai đoạn: đầu vị thành niên, giữa vị thành niên, và cuối vị thành niên. Các giai đoạn này đƣợc đánh dấu bằng tuổi dậy thì, nên đôi khi ba giai đoạn này còn gọi là tiền dậy thì, dậy thì và sau dậy thì [3]. 1.1.2.3. Một số đặc điểm tâm sinh lý của Vị thành niên Tâm lý học duy vật biện chứng khẳng định trẻ em không phải là ngƣời lớn thu nhỏ lại [40, Trg3]. Giữa trẻ em và ngƣời lớn có sự khác nhau về chất. Sự vận động và phát triển của trẻ diễn ra theo quy luật riêng. Từ khi cất tiếng khóc chào đời, trẻ đã là một con ngƣời, một thành viên của xã hội và có nhu cầu giao tiếp với ngƣời lớn. Mỗi nền xã hội và thời đại khác nhau sẽ cho ra đời một con ngƣời khác nhau và tƣơng ứng với xã hội đó. Nói cách khác con ngƣời chính là sản phẩm của xã hội và do xã hội tạo ra. Sự phát triển tâm lý của trẻ em là sự lĩnh hội những tinh hoa văn hóa xã hội của loài ngƣời dƣới sự hƣớng dẫn của ngƣời lớn thông qua hoạt động của bản thân, làm cho tâm lý của trẻ đƣợc hình thành và phát triển. Ngƣời lớn đóng vai trò trung gian cho sự phát triển của trẻ và sự phát triển đó thể hiện qua 2 hình thái: phát triển sinh lý và phát triển tâm lý xã hội [40, Trg10]. Việc phối hợp giữa giáo dục trong nhà trƣờng và gia đình, xã hội sẽ mang lại hiệu quả cho sự phát triển của trẻ. Sự phát triển tâm lý xã hội của trẻ diễn ra đầy biến động, cực kỳ nhanh chóng và là một quá trình liên tục ngay từ khi mới sinh ra, nó phát triển cùng với sự phát triển sinh lý. Chính hoạt động của trẻ dƣới sự tác động và hƣớng dẫn của ngƣời lớn làm cho tâm lý của trẻ hình 14 thành và phát triển. Sự phát triển tâm lý của trẻ phải dựa trên những điều kiện riêng của cơ thể. Đồng thời nó còn phải phụ thuộc vào nhiều yếu tố khác nữa để hình thành và phát triển tâm sinh lý ở trẻ. Trẻ phải đƣợc đặt trong môi trƣờng xã hội tƣơng ứng để phát triển tâm lý phù hợp với điều kiện xã hội. Kế thừa những quan điểm đó của tâm lý học duy vật biện chứng để hiểu tâm lý của vị thành niên, chúng ta có thể thấy rằng, trong giai đoạn của tuổi vị thành niên, mỗi cá nhân trải qua nhiều thay đổi quan trọng về mặt thể chất, cảm xúc và xã hội. Những thay đổi này xảy ra đồng thời hoặc đôi khi khá tách biệt trong từng lĩnh vực nhƣng những thay đổi này liên quan và ảnh hƣởng lẫn nhau. Sự thay đổi lớn nhất trong tuổi vị thành niên là dậy thì, quá trình phát triển hoàn thiện về mặt tính dục, từ đó dẫn đến những mốc phát triển đáng chú ý khác ở khía cạnh cảm xúc và xã hội. Những đặc điểm của vị thành niên có thể đƣợc chia nhƣ sau: 1.1.2.4. Sự phát triển về thể chất Theo Đặng Phƣơng Kiệt [3], trƣớc tuổi dậy thì, các cơ quan sinh dục không có nhiều sự thay đổi, song đến tuổi dậy thì, sự tăng trƣởng diễn ra rất nhanh và mạnh mẽ. Tuổi dậy thì đƣợc xuất phát từ vùng dƣới đồi, kích thích đến tuyến yên. Tuyến yên kiểm soát toàn bộ sự tăng trƣởng, kích thích sự sản xuất các hormon của buồng trứng, tinh hoàn và tuyến thƣợng thận. Các tác nhân đặc biệt của tuổi dậy thì là hocmon giới tính - ở nam là androgen từ tinh hoàn và ở nữ là estrogen từ buồng trứng. Sự phát triển của hai giới có sự khác biệt, nữ thƣờng đạt tới tuổi chín muồi về giới tính sớm hơn nam 2 năm. Tuổi dậy thì trung bình ở nữ là 11-14 tuổi ở nam là 13-16 tuổi. Tuy vậy, mỗi cá nhân có tiến trình phát triển riêng, nên thời gian ở mỗi cá nhân có thể rất khác nhau và càng ngày, trẻ em càng có xu hƣớng phát triển sớm hơn. 15 Cùng đồng thời với sự phát triển của các cơ quan sinh dục, cơ thể của vị thành niên nói chung cũng diễn ra giai đoạn “nƣớc rút”. Trẻ vị thành niên nhƣ lớn lên từng ngày. Trong thời kỳ dậy thì, nam cao thêm trung bình khoảng 20 cm và nữ cao lên khoảng 9 cm. Trong giai đoạn này, không chỉ lớn lên về chiều cao và cân nặng, cơ thể còn phát triển cả các kích thƣớc khác: đầu, ngực, mông, tay, chân. Thƣờng thì tất cả các bộ phận cơ thể không phát triển cùng một tốc độ, nên trẻ vị thành niên trông có dáng lóng ngóng, ngƣợng nghịu và có phần không cân đối. Tất cả xƣơng, cơ và khớp đều có một giai đoạn phát triển rất nhanh, chúng trở nên dễ bị căng và đau. Trong quá trình phát triển của hệ tim mạch, tim có thể quá nhỏ để chống đỡ với stress và các căng thẳng, nên trẻ vị thành niên cần đƣợc bảo vệ để tránh bị kiệt sức. Trẻ vị thành niên phải đƣợc cung cấp tất cả các yếu tố dinh dƣỡng cần thiết cho sự tăng trƣởng các vitamin, muối khoáng và protein – không chỉ chất bột, chất béo, những chất cung cấp nhiều năng lƣợng. Nguyễn Thị Mỹ Lộc & cs [7, Trg12,13] cho rằng vị thành niên có một số dấu hiệu thay đổi về thể chất dễ nhận thấy sau đây: Đối với nữ: - Các em nữ có thể bắt đầu phát triển ngực khi 8-9 tuổi. Ngực phát triển đầy đủ trong độ tuổi 12 đến 18. - Lông ở các bộ phận sinh dục, nách và chân bắt đầu phát triển ở độ tuổi 9 hoặc 10 và đạt đƣợc mức nhƣ ngƣời trƣởng thành ở tuổi 13 hoặc 14. - Kinh nguyệt lần đầu xuất hiện khoảng sau 2 năm khi có ngực và lông. Tuổi kinh nguyệt xuất hiện trung bình ở trẻ vị thành niên Việt Nam năm 2003 là 14.4 tuổi. - Trẻ vị thành niên nữ phát triển chiều cao nhanh ở tuổi 10 đến 14.5, đạt đỉnh vào tuổi 12. 16 Đối với nam: - Trẻ vị thành niên nam có thể nhận thấy tinh hoàn và bừu phát triển ở tuổi lên 9. Ngay sau đó, dƣơng vật bắt đầu phát triển. Ở 16-17 tuổi, các cơ quan sinh dục đạt đƣợc hình dáng và kích cỡ nhƣ ngƣời trƣởng thành. - Lông ở cơ quan sinh dục cũng nhƣ ở lông nách, chân, ngực, râu bắt đầu phát triển ở tuổi 12 và đạt đƣợc mức nhƣ ngƣời trƣởng thành ở tuổi 15-16. - Trẻ vị thành niên nam không dậy thì đột ngột, nhƣ trƣờng hợp ở trẻ vị thành niên nữ lần đầu xuất hiện kinh nguyệt. Sự xuất tinh ban đêm đều đặn (“giấc mơ ƣớt”, “mộng tinh”) đánh dấu sự bắt đầu dậy thì ở nam giới. Mộng tinh thƣờng xuất hiện ở tuổi 13 đến 17. - Giọng nói của trẻ vị thành niên nam thay đổi (vỡ giọng) cùng lúc với dƣơng vật phát triển. Xuất tinh ban đêm xuất hiện cùng với sự đạt đƣợc tối đa về chiều cao. 1.1.2.5. Sự phát triển về tính dục của trẻ vị thành niên Sự thay đổi thể chất nhanh chóng và đột ngột mà trẻ vị thành niên trải qua khiến các em trở nên ý thức về bản thân, e dè, nhạy cảm và lo lắng về sự thay đổi cơ thể mình. Các em thƣờng so sánh bản thân với các bạn đồng tuổi. Vì những thay đổi về thể chất này rất dồn dập và có nhiều hiện tƣợng lần đầu tiên xuất hiện, thêm vào đó, sự thay đổi thể chất không diễn ra êm ả, đều đặn, vị thành niên thƣờng cảm thấy bản thân mình kì quặc, kể cả về hình dáng và phối hợp thể chất. Bắt đầu chú ý đến cơ thể mình là một trong những biểu hiện tính dục tƣơng đối đặc trƣng ở tuổi này của vị thành niên. Các em đều rất bận tâm về ngoại hình của mình và đứng trƣớc gƣơng hàng giờ để ngắm nhìn và tìm hiểu cơ thể mình. Do nữ giới phát triển sớm hơn, có một số em cao lớn vọt lên so với các bạn cùng lứa. Đôi khi các em bị các bạn trêu, dẫn đến các em thƣờng có mặc cảm về cơ thể mình. Có rất nhiều em đi còng, khom ngƣời lại để làm 17 cho ngƣời mình bé lại. Cùng với điều đó là chức năng vận động tiếp tục phát triển, hệ cơ và hệ xƣơng của em phát triển không cân xứng, khiến cho các em có dáng vẻ cử chỉ tƣơng đối lúng túng, ngƣợng nghịu và lóng ngóng. Sự lúng túng này của vị thành niên thực chất là liên quan đế sự biến đổi về cơ thể, sự thay đổi tâm sinh lý hơn là liên quan đến chức năng của hệ thần kinh. Sự phát triển hoàn thiện của của các cơ quan sinh dục dẫn đến sự thức tỉnh và các ham muốn tính dục. Tuy nhiên, xã hội lại có những ràng buộc rất nghiêm ngặt chi phối các ứng xử tính dục của vị thành niên. Xã hội và gia đình hƣớng trẻ vị thành niên kìm nén những cảm xúc tính dục của mình. Một trong những lý do đó là mặc dù chín muồi về chức năng sinh lý, trẻ tuổi vị thành niên về cơ bản vẫn là đƣợc xem là trẻ em về mặt cảm xúc và xã hội. Có rất nhiều hành vi liên quan đến tình dục bắt đầu xảy ra trong tuổi vị thành niên, song phổ biến nhất là thủ dâm. Thủ dâm diễn ra phổ biến ở nam và ít phổ biến hơn ở nữ. Thủ dâm có nghĩa là dùng những hành động tự kích thích tác động vào các vùng gây khoái cảm của cơ thể để tạo ra những cảm xúc liên quan đến tính dục. Đây không phải một vấn đề bất thƣờng của vị thành niên vì nó là những hành vi không gây hại, diễn ra phổ biến và mang chức năng khám phá bản thân mình của đứa trẻ. Mà ngƣợc lại, thủ dâm là hành vi khá có ý nghĩa với lứa tuổi vị thành niên, vì nó đánh dấu sự phát triển chín muồi tình dục trên phƣơng diện sinh học. Tuy nhiên, vị thành niên ở giai đoạn này lại chƣa sẵn sàng có các quan hệ tình dục nhƣ ở ngƣời lớn. Các em có những ham muốn và rung động tình dục, nhƣng không có cách nào bộc lộ tình cảm của mình ra ngoài mà tập quán và phong tục cho phép, vì thế phải hƣớng chúng vào bên trong, tìm thấy nguồn gốc của khoái cảm tình dục và làm giảm nhẹ căng thẳng thông qua thủ dâm. Một biểu hiện đặc trƣng trong thời kỳ này là sự bắt đầu xuất hiện của các 18