Biện pháp hình thành và phát triển khái niệm trong dạy học chương III và chương IV Sinh học lớp 11 trung học phổ thông

sc, vng chc..[ tr.108] Nm 2002, trong lun vn thc s khoa hc ca Th H nghiờn cu ti S dng tip cn h thng hỡnh thnh cỏc khỏi nim sinh thỏi hc trong chng trỡnh sinh hc 11 trung hc ph thụng ó nghiờn cu v phng phỏp hỡnh thnh khỏi nim. Nm 2003 trong lun vn thc s ca o Th Minh Hi vi ti Rốn luyn k nng phõn tớch ni dung v nh ngha cỏc khỏi nim ó nhn mnh n vai trũ phõn tớch ni dung v nh ngha ca cỏc khỏi nim. Nm 2005, trong lun vn thc s khoa hc ca Nguyn Trung Thnh vi ti nghiờn cu S dng cõu hi v bi tp hỡnh thnh v phỏt trin khỏi nim trong dy hc sinh thỏi hc THPT ó a ra cỏc phng phỏp hỡnh thnh v phỏt trin khỏi nim. Trong tp chớ giỏo dc(1968), V Lờ ó bn v s phỏt trin ca cỏc khỏi nim trong chng trỡnh Sinh vt cp II, III. Nguyn S T (1969) khng nh cỏc khỏi nim khoa hc l mt thnh phn quan trng trong cỏc kin thc c bn m hc sinh cn lnh hi khi ngi trờn gh nh trng. Khụng ch nhiu cụng trỡnh nghiờn cu hỡnh thnh v phỏt trin khỏi nim trong b mụn Sinh hc m trong nhiu mụn hc khỏc nh: Toỏn hc, Vt lý, Hoỏ hc cng cú nhng tỏc gi i sõu nghiờn cu. Nm 2004, Trang Th Lõn nghiờn cu ti Hỡnh thnh v phỏt trin khỏi nim phn ng hoỏ hc trong phn húa hc c s v hoỏ hc vụ c trng ph thụng HSP HN ó nghiờn cu n s hỡnh thnh v phỏt trin khỏi nim trong b mụn Hoỏ hc. Trong cỏc chuyờn san giỏo dc, tp chớ nghiờn cu giỏo dc ó gii thiu mt s bi v ging dy cỏc khỏi nim cỏc b mụn nh bi ca Thỏi Sinh(1970) mụn i s, Nguyn Vn Canh (1971) mụn hoỏ hc, Thỏi Thanh Bỡnh v Cao Ngc Vin (1974) mụn Vt lý. Nguyn Ngc Quang (1970) ó xp c s lý lun ca s phõn loi cỏc khỏi nim c bn trong chng trỡnh hoỏ hc 7  trng ph thụng, nghiờn cu phng phỏp hỡnh thnh mt s h khỏi nim hoỏ hc. Nguyn Giang Tin (1985) ó gii thiu c s lý lun ca h thng khỏi nim v hỡnh thnh khỏi nim trong Giỏo trỡnh a lý kinh t cỏc nc lp 10,11 ph thụng. Túm li: Nghiờn cu vn v s hỡnh thnh v phỏt trin khỏi nim ó c nhiu nh khoa hc trờn th gii v trong nc i sõu tỡm hiu phm vi nhiu cp hc, bc hc, mụn hc khỏc nhau ng thi cng ó a ra cỏc phng phỏp gii quyt. Song cha cú cụng trỡnh no nghiờn cu bin phỏp hỡnh thnh v phỏt trin cỏc khỏi nim trong dy hc chng III v chng IV, sinh hc 11 THPT. 1.2. Nhng c s lớ lun: 1.2.1. Mt s quan im v hỡnh thnh v phỏt trin khỏi nim 1.2.1.1. Quan im duy tõm Theo Platụn cho rng mun cú tri thc thỡ phi hi tng. Hi tng l con ng ỏnh thc trong linh hn tri thc b lóng quờn, l tỡm kim tri thc ni mỡnh. Bin chng theo cỏch hiu ca Platụn l m thoi trit hc, l xõy dng cỏc khỏi nim, tỡm hiu khỏi nim 1.2.1.2. Quan im duy vt Quan im bin chng xem khỏi nim l hỡnh thc ca t duy, phn ỏnh s vn ng phỏt trin ca thc ti khỏch quan. Cỏc khỏi nim khụng phi l bt bin, riờng r m cú mt quỏ trỡnh phỏt trin trong mi liờn h vi nhng khỏi nim khỏc. Nhn thc l mt quỏ trỡnh phỏt trin lch s, quỏ trỡnh vn ng t cha hiu bit n hiu bit, t ch bit cha y , sõu sc n bit y , sõu sc hn. S vn ng ca nhn thc c biu hin quỏ trỡnh phỏt trin, bin hoỏ ca cỏc khỏi nim. Khỏi nim khụng ch l im xut phỏt trong s vn ng ca t duy m cũn l s tng kt quỏ trỡnh vn ng ú. Khỏi nim khụng phi ch l cụng c ca t duy m cũn l kt qu ca t duy. Nhn thc cng phỏt trin thỡ ni dung khỏi nim khoa hc cng i mi. 8 1.2.1.3.Quan im lụgic hc bin chng Khỏi nim l s hiu bit tng i ton din v cú h thng v cỏi bn cht, cỏi tt yu, cỏi ph bin ca i tng mt cỏch chc chn v cú th ch o hot ng thc tin ca con ngi trong mi quan h vi i tng y t hiu qu cao. Nh vy khỏi nim l s hiu bit nhiu chiu, nhiu khớa cnh, nhiu gúc , nhiu phng din khỏc nhau v i tng. Cú th lớ gii c ni dung phn ỏnh tr li c cõu hi ti sao. Nh vy lụgic bin chng coi khỏi nim chớnh l s kt tinh nhn thc ca con ngi. Khỏi nim khoa hc l s tng kt cỏc tri thc v nhng du hiu, thuc tớnh chung v bn cht gia cỏc s vt, hin tng. Theo lụgic hc bin chng khỏi nim cú ba c tớnh c bn: Tớnh chung Khỏi nim bao gi cng l s khỏi quỏt hoỏ nhng du hiu hoc thuc tớnh chung bn cht ca cỏc vt th ca mt loi xỏc nh nhng mi liờn h hoc tng quan bn cht gia cỏc hin tng ca mt loi xỏc inh thuc nhng cỏi chung cho mi vt th v hin tng ca loi ú. Da vo nhng s kin n nht, nghiờn cu nhng s vt hin tng c th tỡm ra cỏi chung, cỏi ph bin, cỏi tt nhiờn, cỏi bn cht ca chỳng ri trờn c s ú m hỡnh thnh nhng khỏi nim khoa hc. Nh vy, khỏi nim l kt qu ca quỏ trỡnh nhn thc i t cỏi n nht n cỏi ph bin, t cỏi riờng n cỏi chung bng con ng khỏi quỏt hoỏ. Tớnh bn cht Trong s cỏc du hiu v thuc tớnh chung, ngi ta phõn bit mt s thuc tớnh v du hiu bn cht, nh cú tớnh bn cht m ngi ta cú th phõn bit c s vt hin tng ny vi s vt hin tng khỏc(lụgic hỡnh thc khụng phõn bit c du hiu bn cht v khụng bn cht m ch chỳ ý ti s lng cỏc du hiu) Nhng du hiu v thuc tớnh bn cht ca s vt, hin tng, nhng mi liờn h v tng quan bn cht gia chỳng bao gi cng l cỏi chung. Ngc li 9 nhng du hiu hay tớnh chung cú th khụng phi l bn cht. Trong dy hc phi i t nhng du hiu chung, t ú tỏch ra cỏi bn cht nht bng s tru tng hoỏ. Tớnh phỏt trin Khỏi nim khụng ch l im xut phỏt trong s vn ng ca nhn thc m cũn l tng kt quỏ trỡnh vn ng ú. Nú khụng ch l cụng c ca t duy m cũn l kt qu ca quỏ trỡnh t duy. Nhn thc ca khoa hc ngy cng phỏt trin thỡ khỏi nim khoa hc cú ni dung ngy cng mi, n mt thi im no ú phi thay i tờn ca khỏi nim cho phự hp hn v chớnh xỏc. Nh vy, c im ny ca khỏi nim hon ton tuõn theo l trỡnh phỏt trin ca lch s, b sung ni dung khỏi nim c, hỡnh thnh khỏi nim mi. 1.2.2. Bn cht ca khỏi nim: 1.2.2.1. nh ngha khỏi nim: Khỏi nim l tri thc khỏi quỏt v nhng du hiu v thuc tớnh chung nht, bn cht nht ca tng nhúm s vt, hin tng cựng loi; v nhng mi liờn h v tng quan tt yu gia nhng s vt, hin tng khỏch quan. Khỏi nim khụng ch l im xut phỏt trong s vn ng ca t duy m cũn l s tng kt quỏ trỡnh vn ng ú. Khỏi nim khụng phi ch l cụng c ca t duy m cũn l kt qu ca t duy. Nhn thc cng phỏt trin thỡ ni dng khỏi nim khoa hc cng i mi. 1.2.2.2. Cỏc loi khỏi nim sinh hc: Khỏi nim sinh hc l nhng khỏi nim phn ỏnh cỏc du hiu thuc tớnh bn cht ca cỏc cu trỳc sng, ca cỏc hin tng, quỏ trỡnh ca s sng, khỏi nim sinh hc cũn phn ỏnh nhng mi liờn h, mi tng quan gia chỳng vi nhau. * Da vo phm vi phn ỏnh rng hay hp cú th chia KN sinh hc thnh khỏi nim i cng v khỏi nim chuyờn khoa. . Khỏi nim sinh hc i cng Khỏi nim sinh hc i cng l loi khỏi nim phn ỏnh nhng cu trỳc, 10 hin tng, quỏ trỡnh quan h c bn ca s sng chung cho mt b phn ln hoc ton b sinh gii. Chng trỡnh Sinh hc chng III v chng IV lp 11 gm kin thc KN sinh hc i cng nh cỏc khỏi nim phn ỏnh: V hin tng: Sinh trng, phỏt trin, sinh sn V quỏ trỡnh: Quỏ trỡnh th phn, th tinh, tiờu hoỏ, trao i nc V quan h: Quan h gia cu trỳc v chc nng thnh phn cu to cỏ th sinh vt Cỏc khỏi nim sinh hc i cng xuyờn sut tt c cỏc phõn mụn sinh hc v c hon thin trong quỏ trỡnh dy hc sinh hc trng ph thụng. Khỏi nim sinh hc chuyờn khoa Khỏi nim sinh hc chuyờn khoa l loi khỏi nim phn ỏnh tng cu trỳc hin tng, quỏ trỡnh ca mt i tng hay mt nhúm i tng sinh vt nht nh, hoc phn ỏnh tng dng quan h riờng bit gia cỏc i tng hin tng ú. Vớ d: -Phn ỏnh v cu trỳc nh cỏc khỏi nim: mụ phõn sinh, mch g, mch rõy -Phn ỏnh v hin tng nh cỏc khỏi nim: bin thỏi hon ton, bin thỏi khụng hon ton, sinh sn bng bo t , th tinh kộp, trinh sn Cỏc khỏi nim chuyờn khoa thng xut hin trong mt phõn mụn sinh hc v bao gm cỏc nhúm ch yu sau: Khỏi nim phn ỏnh v cỏc i tng nh: Khỏi nim v tng c quan, b phn, tng loi ng vt, thc vt Khỏi nim phn ỏnh v cỏc hin tng, quỏ trỡnh nh: Quỏ trỡnh iu khin sinh trng ngi, quỏ trỡnh th tinh thc vt cú hoa, quỏ trỡnh phõn ụi thy tc Khỏi nim phn ỏnh v cỏc quan h nh: Quan h gia cu to v chc nng ca cỏc c quan, quan h gia c th v mụi trng sng mi loi Khỏi nim chuyờn khoa bao gi cng phn ỏnh mt cu trỳc sng, mt 11 hin tng sng, mt quỏ trỡnh sng v gn vi mt i tng sinh vt c th, i sõu vo chi tit, vi nhng nột riờng bit ca i tng. Trong khi ú khỏi nim i cng bao gi cng phn ỏnh nhng tớnh cht, thuc tớnh chung nht cho mi t chc sng m khụng bú hp trong mt i tng c th no. Tuy cú s phõn bit gia khỏi nim i cng v khỏi nim chuyờn khoa, nhng gia chỳng cú mi quan h qua li vi nhau. Cỏc khỏi nim chuyờn khoa lm c s hỡnh thnh cỏc khỏi nim i cng. Ngc li, cỏc khỏi nim ai cng li b sung, phỏt trin cỏc khỏi nim chuyờn khoa. Mi quan h ny phn ỏnh phự hp vi quy lut nht thc i t c th riờng bit ti tru tng khỏi quỏt ri t khỏi quỏt tru tng li i sõu hn vo cỏc chi tit c th. Tuy nhiờn trong hai loi khỏi nim ny thỡ khỏi nim sinh hc i cng cú ý ngha c bit. Khụng lm ni bt cỏc khỏi nim sinh hc i cng thỡ khụng th chn lc ti liu mt cỏch ỳng n, khụng hỡnh thnh c nhn thc v quy lut c bn ca gii hu c. Cỏc khỏi nim sinh hc i cng l trung tõm ca mụn Sinh hc núi chung. *Cn c vo i tng phn ỏnh thỡ ta cú cỏc loi khỏi nim: - Khỏi nim v s vt: hoocmụn, mụ phõn sinh, mch rõy, mch g... - Khỏi nim v hin tng: ng ng, hng ng - Khỏi nim v quỏ trỡnh: tiờu hoỏ, hụ hp, chu trỡnh Crep, quang hp, sinh trng, sinh sn - Khỏi nim v quan h: Bin thỏi hon ton, bin thỏi khụng hon ton * Cn c vo tớnh trc quan ca khỏi nim ngi ta quy c loi khỏi nim c th vi loi khỏi nim tru tng. - Khỏi nim c th: l loi khỏi nim phn ỏnh cỏc du hu ca nhng s vt, hin tng cú th nhn bit trc tip bng giỏc quan, loi khỏi nim ny c hỡnh thnh trờn c s quan sỏt, so sỏnh mt nhúm ti liu trc quan. õy khỏi nim phn ỏnh thc ti mt cỏch trc tip, du hiu c phn ỏnh thng l nhng thuc tớnh biu hin ra ngoi. Vớ d: Sinh trng, tớnh cm ng ng vt n bo, ng ng 12